Są dziwy w niebie i na ziemi, o których
ani śniło się waszym filozofom.

Powyższy, powszechnie znany cytat z pierwszego aktu Hamleta posłużył Mickiewiczowi za motto drugiej części Dziadów, którą tworzył w latach 1820/1821. Autor Ballad i romansów – manifestu polskiego romantyzmu, przyznał we wstępie poprzedzającym utwór, że cel i fantastyczne obrzędy starodawnego święta, którego nazwa stała się tytułem dramatu, silnie przemawiały do jego wyobraźni. W owych pogańskich zwyczajach dostrzegał „pewne dążenie moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie przedstawiane”.

Dziady były, a w niektórych regionach Polski, Białorusi, Ukrainy i Rosji nadal są, przedchrześcijańskim obrzędem nawiązywania relacji z duszami przodków. Obchodzono je wiosną w okolicach 2 V oraz jesienią w nocy z 31 X na 1 XI. W ramach obrzędów należało ugościć dusze i pomóc im w osiągnięciu spokoju w zaświatach. Przybywającym na ten świat ofiarowało się pokarm i napój, a specjalne uczty przygotowywano w domach lub na cmentarzach. Rozpalano także ogniska aby ogrzać dusze zmarłych lub oświetlić im drogę, tak by nie zbłądziły zmierzając do bliskich. Pozostałością tego zwyczaju jest zapalanie na grobach zniczy. W wyobrażeniach ludowych  żebracy, których nazywano również dziadami, byli pośrednikami między światem żywych i umarłych, dlatego też ofiarowano im jedzenie w zamian za modlitwę.

Nie jest i nie powinno być żadnym zaskoczeniem to, że Kościół katolicki nie mogąc zlikwidować świąt pogańskich dążył do ich chrystianizacji. Dzień Zaduszny lub Zaduszki, święto w kościołach łacińskich, które zbiega się właśnie z pogańskimi uroczystościami ku czci zmarłych, zostało wprowadzone  do kalendarza oraz liturgii rzymskiej na początku XIV wieku. Dziady jednak wciąż były praktykowane. Tak pisał o tym sam Mickiewicz:

Mickiewicz garściami czerpał z pieśni gminnej i zwyczajów ludowych, jak przystało na romantyka. Części II, IV i I Dziadów zawierają elementy lub w jakiś sposób nawiązują do przedchrześcijańskiego obrzędu obcowania żywych z umarłymi, nacechowanego już wpływami Kościoła. Dziadów część II poprzedza wiersz Upiór, którego bohater wydaje się być tą samą osobą co Widmo z części II, a nawet Gustaw z części IV:

Ci, którzy bliżej cmentarza mieszkali,
Wiedzą, iż upiór ten co rok się budzi,
Na dzień zaduszny mogiłę odwali
    I dąży pomiędzy ludzi.

(...)

Pełno jest wieści o nocnym człowieku,
Żyją, co byli na jego pogrzebie;
Słychać, iż zginął w młodocianym wieku,
    Podobno zabił sam siebie.

Druga część Dziadów mówi o nocy zadusznej, kiedy to w kaplicy pod przewodnictwem Guślarza grupa ludzi gromadzi się, by wzywać dusze czyśćcowe, chcąc ulżyć im w cierpieniu. Dusze zjawiające się na obrzędzie pokutują za rozmaite przewinienia. Jako pierwsze pojawiają się duszyczki dzieci, które niczym nie zdążyły nagrzeszyć, ale:

Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
Że według Bożego rozkazu:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.

Kolejnym przybyłym jest dusza nieludzkiego pana, który nie znał litości dla biedniejszych bliźnich, a po śmierci dręczy go wieczny głód i Guślarz wraz ze zgromadzonymi nie mogą mu ulżyć:

Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże.

Jako trzecia przybywa dusza dziewiętnastoletniej dziewczyny, która tak jak dzieci nie zaznała w życiu troski. Żyła na świecie, ale „nie dla świata”, dlatego nie może dostać się do nieba:

Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.

Ostatnią i najbardziej tajemniczą zjawą jest duch młodego mężczyzny, który nie reaguje na wezwania Guślarza, stoi jedynie przy pasterce, wskazuje ręką na swoje serce i nic nie mówi, a kiedy dziewczyna się porusza, on idzie za nią. Nie namyślając się zbyt długo można powiązać owe widmo z Gustawem z części IV, a nawet samym Mickiewiczem i jego miłością do Maryli Wereszczakówny, ale nie zajmujmy się na razie miłością, to o wiele bardziej skomplikowany temat. Skupmy się raczej na wspólnocie żywych i umarłych.

Dziadów część IV, tak samo jak część druga, została opublikowana w tomie II Poezji. Głównym bohaterem jest Gustaw-Pustelnik, nieszczęśliwy kochanek, który pojawia się w domu księdza, swojego nauczyciela z przeszłości, w noc zaduszną między godziną dziewiątą a północą. Obecność Gustawa podzielona jest na etapy, oddzielane od siebie biciem zegara i gaśnięciem kolejnych świec. Pierwsza godzina pobytu w domu księdza jest zwana godziną miłości, druga – godziną rozpaczy, a trzecia – godziną trwogi. Nas interesuje ta ostatnia, kiedy ksiądz zdaje sobie sprawę, że przybyły jest upiorem, a nie żywym człowiekiem. Gustaw prosi księdza o przywrócenie Dziadów, które ten widzi tak:

Pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki,
Pospólstwo nasze w grubej utwierdza ciemnocie;
Stąd dziwaczne powieści, zabobonów krocie
O nocnych duchach, upiorach i czarach.

Wypowiada te słowa, mając przed sobą właśnie upiora, ducha, który nie może zaznać spokoju. Dlatego zakończę będąc po stronie Gustawa, przedstawiając jego rację, iście romantyczną:

O kołach, o sprężynach rozum was naucza;
Lecz nie widzicie ręki i klucza!
Gdyby z twych oczu ziemskie odpadło nakrycie,
Obaczyłbyś niejedno wkoło siebie życie,
Umarłą bryłę świata pędzące do ruchu.

Psychoanaliza została zapoczątkowana przez wiedeńskiego lekarza Zygmunta Freuda na przełomie XIX i XX wieku jako teoria pozwalająca wyjaśnić zjawiska społeczne i kulturowe. Wiążę się ściśle z ludzką nieświadomością. Psychoanalitycy interesowali się przede wszystkim baśniami, w których główną rolę odgrywały dzieci. Dlaczego one? Dzieci bowiem mają wyobraźnie, fantazjują, bawią się, a co najważniejsze, opowiadają o tym. Nie mają żadnych zahamowani w przeciwieństwie do dorosłych. Twórca baśni jest kimś na wzór dziecka. Tak jak i one fantazjuje, daje się ponieść wyobraźni i potrafi o tym opowiedzieć.

Psychoanalitycy uważają, że człowiek składa się z dwóch części: świadomości i nieświadomości. Z ich perspektywy, ważniejsza jest nieświadomość, która jest decydującą siłą człowieka. Dzięki niej odkrywamy swoje wnętrze, ujawniamy to, co normalnie staramy się ukryć. Nieświadomość potrafi wyrazić wszystko, czego nie chcemy pokazać. Tracimy kontrolę, zdradzając się tym samym. Zderzeniem tego, co świadome i nieświadome nazywamy pomyłką freudowską.

Czytając współczesne wersje chociażby Baśni Braci Grimm, nie zastanawiamy się nad tym, że mogą one kryć coś więcej, że nie były pierwotnie tak łagodne, a wręcz przeciwnie, miały inne zadanie – przestraszyć słuchacza. Opowiadano je sobie przy kominku w długie zimowe wieczory, niczym mroczne, przerażające historie. W znanej nam wersji Czerwonego Kapturka, mała dziewczynka wyrusza z koszyczkiem pełnym smakołyków. Po drodze spotyka złego wilka, który wypytuje ją o powód podróży i drogę do babcinej chatki. Czerwony Kapturek, jakby zupełnie nieświadomy zagrożenia, opowiada o wszystkim. W konsekwencji zły wilk dociera przed dziewczynką do domku babci, pożera ją i przebrany w jej strój czeka na małą. Kiedy dziewczynka przychodzi, wilk zadaje jej szereg pytań o głos i wygląd staruszki, a następnie pożera i ją. Przychodzi leśniczy, ratuje obie ofiary, a w brzuchu wilka zaszywa kamienie. Bajka się kończy i wszyscy są szczęśliwi.

Jednak według analizy psychologicznej Fromma, jest to opowieść o młodzieńczej konfrontacji ze światem dorosłych, światem seksualności. Sam Czerwony Kapturek jest symbolem menstruacji, zaś butelka niesiona w koszyczku to symbol dziewictwa i czystości, na którą trzeba bardzo uważać, gdyż łatwo można ją stracić. Wilk to symbol czarującego mężczyzny, któremu można łatwo ulec.

Inny psychoanalityk, Brunon Bettelheim, uważa, że najważniejsze jest pozytywne zakończenie baśni, które daje dzieciom siłę stanąć twarzą w twarz z własnymi pragnieniami i lękami oraz wyjść z nich obronną ręką. W baśni nie mamy informacji o ojcu dziewczynki. Dopatrujemy się więc jego postaci w wilku i gajowym. Jest to ta sama postać w dwóch wcieleniach. Podając wilkowi drogę do chatki babci, Kapturek zdradza rodzicielkę. To wymieszanie ze sobą symboli sprawia, że Kapturek może znaleźć się w łóżku z własnym ojcem dając tym samym upust swym edypalnym fantazjom. Ostatecznie zostaje ocalona przez gajowego. Baśń się kończy, wszyscy żyją długo i szczęśliwie.

Czerwony Kapturek jest czarujący i niewinny. To dziewczynka, która posłusznie udaje się do chorej babci. Literackie dzieje tej baśni zostały zapoczątkowane przez francuskiego baśniopisarza epoki baroku Charlesa Perrault i to waśnie w jego wersji Kapturek traci wiele czaru i niewinności. Rozbiera się i kładzie do łóżka obok wilka, który zaś powiada, że ma duże ręce aby ją mocno uściskać. Nie trzeba chyba tłumaczyć znaczenia symbolicznego tych słów. Kapturek na tak bezpośrednie próby uwodzenia nie reaguje lękiem ani ucieczką, co może oznaczać, że albo jest niespełna rozumu, albo chce by ją uwiedziono. Jest tak zaintrygowana całą sytuacją, tym co nastąpi. Można rzec, że Kapturek nie jest już niewinną dziewczynką, lecz upadłą kobietą.

Mamy tutaj symboliczny wybór między przyjemnością a rzeczywistością kiedy to wilk pyta dziewczynkę dlaczego nie zwraca uwagi na kwiatki, ptaki, tylko kroczy prosto jak do szkoły, a przecież w lesie jest tak przyjemnie. Skuszona przez wilka dziewczynka zaczyna zbierać kwiatki a kończy dopiero wtedy, kiedy już nie może więcej unieść. Pokazuje to, że Kapturek zboczył z drogi rzeczywistości i dał się ponieść przyjemności.

Czerwone nakrycie głowy dziewczynki symbolizuję także gwałtowne uczucie, szczególnie to, które wiąże się ściśle z płciowością. W tym aksamitnym prezencie od babci można się doszukiwać symbolu przedwczesnego przekazania Kapturkowi seksualnego uroku.

Ludowa wersja tej baśni, którą chłopi opowiadali sobie wieczorami, przy kominkach w osiemnastowiecznej Francji zawiera zdecydowanie więcej przemocy i seksu niż znane nam wersje Perrault. Po przybyciu Kapturka do babci, na stole czeka na niego pieczone mięso i butelka wina. Babcia każe kapturkowi się poczęstować. Dziewczynka zjada posiłek, który jest w rzeczywistości mięsem z ciała babci. Popija to wszystko krwią staruszki. Później następuje scena striptizu. Wilk prosi Kapturka aby zaczął się powoli rozbierać. Każdą część swojej garderoby ma niezwłocznie wyrzucać do kominka, gdyż nie będzie mu już nic potrzebne. Później wilk pożera Kapturka i baśń się kończy. Nie ma ocalenia, wybawienia. Wilk triumfuje. Ewidentnie chłopi nie potrzebowali żadnego kodu, żeby mówić o tematach tabu.

BIBLIOGRAFIA:
Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, W.A.B. 2010.
Robert Darnton, Wielka masakra kotów i inne epizody francuskiej historii kulturowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.

Patrick Süskind, autor bardzo specyficzny, oryginalny, skryty. Nie szuka sławy, unika kontaktu z dziennikarzami, nie udziela wywiadów i nie odbiera nagród. Tak można pokrótce opisać tę postać. Według mnie genialną. Autora o nietuzinkowym kunszcie pisarskim, kogoś kto stworzył dzieło wybitne, w którym dominuje intertekstualność, które można wielorako interpretować i za każdym razem odnaleźć coś, co zaskakuje i potwierdza, że Patrick Süskind stworzył arcydzieło. Nie dziwi więc fakt, że Pachnidło stało się tematem mojej pracy dyplomowej a sam autor trafił do grona moich ulubionych.

Süskind urodził się w 1949 roku w Niemczech. Jako swój kierunek na studiach wybrał historię i kształcił się zarówno na uczelni w Monachium, jak i w mieście położonym na południu Francji – Aix–en–Provence. 

Pachnidło: Historia pewnego mordercy (niem. Das Parfum. Die Geschichte eines Mörders) – to genialna powieść Patricka Süskinda wydana w 1985 roku. Główny bohater to Jan Baptysta Grenouille, nieślubny syn paryskiej handlarki rybami, obdarzony genialnym darem – nieprzeciętnym zmysłem powonienia, dzięki któremu postrzega otoczenie. Początkowo jako pomocnik garbarza, potem czeladnik perfumiarski, poznaje świat zapachów, wgłębia się w niego, nazywa i uczy. Pochłonięty obsesyjnym pragnieniem wytworzenia zapachu idealnego posuwa się w końcu do  czynu haniebnego, do morderstwa.

Kadr z filmu Pachnidło

Grenouille praktycznie nie potrafił mówić. Unikał ludzi a kontakt z nimi ograniczał do wonnej strefy.  W skupieniu potrafił doświadczyć wszystkiego zupełnie inaczej, a wszystko dzięki temu, że węch przejmował często rolę wzroku. Bohater został obdarzony przez autora genialnym atutem – niezwykle czułym nosem. Süskind celowo zwraca uwagę na ten zmysł, który często jest niedoceniany i przeważnie u człowieka słabo rozwinięty. Jak pisze „zapach bowiem jest bratem oddechu […] ludzie nie mogą się przed nim obronić jeżeli chcą żyć”. Istotny jest też fakt, że sam bohater nie potrafi poczuć siebie.  W powieści, która tak nasycona jest rozmaitymi zapachami, w której czytelnik niemal „czuje” każdą woń, Grenouille jest bezwonny. Potrafił poczuć wszystko, jednocześnie poznając wnętrze każdego człowieka, ale nie potrafi poznać siebie.

Kadr z filmu Pachnidło

Powieść jak dla mnie wspaniała, wieloraka i stanie się podstawą do powstania serii wpisów. Postaram się jak najwięcej zaczerpnąć z tego genialnego dzieła. Pokazać kilka motywów, które można w nim odnaleźć.